Theodorus Velius

Historici worden niet overal zo geëerd als in de stad Hoorn, waar een standbeeld is opgericht voor de zestiende-eeuwse kroniekschrijver Theodorus Velius (1572-1630). Deze veelzijdige man, geboren als Dirck Volckertsz Seylmaker, was een toegewijde arts, geliefde plaatselijke regent, dichter en kroniekschrijver. Zijn geneeskundige en bestuurlijke taken hielden hem echter vaak af van zijn eigenlijke liefhebberij: het doen van wetenschappelijk onderzoek. Zo verzuchtte hij in zijn zelfgemaakte grafschrift in 1630:

Hier rust Velius, aan wie het lot misschien vergund zou hebben
Enige naam te maken door zijn wetenschappelijke achtergrond:
Maar de geneeskunst gedoogde het niet, daar zij hem noopte
Met genezende hand vele duizenden zieken bij te staan.

Velius studeerde medicijnen in Leiden en promoveerde in 1594 in Padua. Na zijn promotie keerde hij terug naar zijn geboortestad Hoorn, waar hij in 1600 stadsgeneesheer werd. Hij behield deze functie tot zijn dood in 1630. Hij werd eveneens curator van de Latijnse school, lid van het vroedschap en weesmeester. Hij trouwde drie keer en kreeg vijf kinderen. Toen de Bestandstwisten Hoorn bereikten werd Velius als remonstrant buitenspel gezet door de contraremonstranten. Hij werd ontslagen uit de vroedschap en ook als kiesgerechtigde burger van de lijst geschrapt. Door de jaren heen werd hij wel steeds herkozen als weesmeester en curator.

Voor zijn Chronijck van de Stadt van Hoorn (Hoorn: Willem Andriesz, 1605) baseerde hij zich op een oudere kroniek, de Origo Civitatis Hornensis uit 1540. Hij vulde deze informatie aan tot het jaar 1604. In 1617 verscheen een tweede herziene versie van de kroniek. Voor deze nieuwe editie had hij allerlei oude stukken geraadpleegd en stadsgenoten ondervraagd. Velius laat in zijn werk de ellende zien waarmee de inwoners van het Noord-Hollandse platteland te maken kregen tijdens de Opstand. Zo beschrijft hij hoe vrouwen en kinderen midden in de winter in doornatte kleding vluchtten voor het oorlogsgeweld. Als één van de eerste niet-katholieken durfde hij kritiek te uitten op de leiders van de Opstand. In de editie uit 1617 schreef hij over de kwalijke affaire van het verraad van het Noorderkwartier, waarin onschuldige mensen uit Hoorn en omgeving werden vervolgd voor heulen met de vijand.

Velius bereidde een derde herziene versie van de kroniek voor maar stierf voor hij deze kon laten uitgeven. In 1648 verscheen alsnog een nieuwe druk van de kroniek met een portret van Velius door Theodor Matham en een kort lofdicht van Joost van den Vondel, die Velius goed had gekend. Het stadsbestuur van Hoorn kwam erachter dat Velius in het werk kritiek uitte op prins Maurits en contraremonstrantse regenten. Het boek verbieden kon niet meer, aangezien al tweehonderd exemplaren waren verkocht. In plaats daarvan werd de vergunning van drukker Isaac van der Beecke ingetrokken. Kort daarna verklaarden de Staten van Holland en West-Friesland de kroniek tot verboden boek.

De kroniek van Velius is één van de belangrijkste bronnen voor de geschiedenis van Hoorn en omstreken. Wat Joost van den Vondel in 1648 over Velius schreef geldt nog steeds: ‘ghy kent hem door dit Beelt, maer best uyt syn kronycken.’

Op den Heer Theodoor Velius
Schepen, Raet, Medecijn, Historischrijver, en Poeet, te Horen

O Horen, ghy verheft uw’ kostelycken horen
Op uwen VELIUS, en grooten Ingheboren,
Den trouwen Cicero in uwen kloecken Raet,
Den schrandren Klaudiaen, den wysen Hippokraet,
Wiens artseny de Doot ontweldighde haer lycken.
Ghy kent hem door dit Beelt, maer best uyt syn kronycken.

Joost van den Vondel, 1648